Józef Piłsudski – niezłomny, wybitny, a może… zafałszowany?
Marszałek na kartach książek.
Na pewno nie nudny. Józef Piłsudski jest bohaterem mnóstwa książek – od naukowych rozpraw począwszy, po mniej lub bardziej fabularyzowane biografie. Mało tego, sam pisał historię swojego życia. Opowiadają ją również wystawy i ekspozycja w muzeum mu poświęconym w podwarszawskim Sulejówku. Mimo tysięcy zapisanych stron jest on nadal postacią bardzo interesującą, niejednoznaczną, budzącą spory, których temperatura nie spada od, z górą, stu lat.
Piłsudski o sobie
„Moje pierwsze boje” to napisana podczas pobytu w więzieniu (lub internowaniu, jak wolą niektórzy) w twierdzy w Magdeburgu. Pisząc ją, Piłsudski oparł się o trzy bitwy stoczone przez legionową brygadę. Książka ta w porównaniu z, również napisanym przez niego, „Rokiem 1920”, o której to rozprawie za moment, jest raczej autobiograficznym wspomnieniem. Wojenna taktyka (Komendant był w tej sferze dyletantem) ustępuje miejsca pozawojskowym aspektom: nastrojom wśród legionowych towarzyszy, relacjom z oddziałami innych narodowości, których w C.K. wojsku nie brakowało. Piłsudski pisze, jak to on, w pierwszej osobie, choć swoją „sprawczość” trzyma jeszcze na wodzy.
„Rok 1920” pisany po wojnie polsko-bolszewickiej, stanowi niejako odpowiedź na spisane i wydane po polsku wykłady Michaiła Tuchaczewskiego – jednego z dowódców Armii Czerwonej podczas wojny z Polską. Zresztą tak też została ta książka wydana: zaczyna się od polskiego tłumaczenia Tuchaczewskiego, a drugą jej część stanowi odpowiedź Marszałka. Tu więcej jest taktyki, map i planów ruchów wojsk, również oczywiście pisanych w pierwszej osobie.
Sieroszewski i Nowaczyński – różne punkty widzenia
Wacław Sieroszewski – znający zarówno Józefa, jak i jego brata Bronisława, zesłaniec i, jednocześnie, jak wielu skazanych na pobyt w tajdze, badacz Syberii – napisał, w dość przesłodzonym i pompatycznym stylu, biografię Komendanta. Miał prawo go tytułować w ten sposób, był bowiem legionowym żołnierzem. To właśnie z biografii Sieroszewskiego pochodzi słynny cytat, który później stał się sam tytułem książki: „Jak kamienie przez Boga rzucone na szaniec…”, w którym mowa o oddających życie żołnierzach Pierwszej Brygady. Książka Sieroszewskiego kończy się na roku 1915 zdaniem o Piłsudskim: „(...) uważam, że wizerunek jego jest już dość wyraźny, a wykończą go do reszty przyszłe jego czyny…”.
Z tymi „przyszłymi czynami” bywało różnie, a z ich krytyką należało być ostrożnym. Złośliwy pamflecista, sympatyzujący z narodowcami Adolf Nowaczyński zebrał na przykład co „mocniejsze” wypowiedzi Marszałka w tekście „Złote myśli Józefa Piłsudskiego”, co przypłacił solidnym pobiciem, w wyniku którego stracił oko.
Biografie kanoniczne
Nie sposób wymienić wszystkich biografii Józefa Piłsudskiego pisanych przez historyków z zawodu lub z zamiłowania. Cokolwiek ktokolwiek na temat Marszałka sądzi, nie będzie mógł podważyć faktu, że była to postać mająca fundamentalny wpływ na powstawanie państwa polskiego po latach zaborów. Stąd nie dziwi liczba tomów, jakie mu poświęcono. Po 1945 publikacje ukazywały się rzadko – pierwsze w Polsce, w zasadzie dopiero w latach 80. XX wieku. Klasyczną pozycją są Andrzeja Garlickiego „Józef Piłsudski 1867 – 1935” oraz „Józef Piłsudski. Legendy i fakty” Darii i Tomasza Nałęczów.
Profesor Garlicki stwierdził, że „historyk musi umieć znaleźć klucz, a może, w liczbie mnogiej, klucze, do przeszłości”... Trzeba przyznać, że w swoim potężnym dziele otwiera wiele drzwi, za którymi znajduje ogromną liczbę faktów z życia bohatera swojej biografii. Pisze o nich stylem bliższym książkom popularnonaukowym niż naukowym rozprawom, dokumentując wszystko potężną biografią. Daria i Tomasz Nałęczowie konfrontują z kolei biografię Piłsudskiego z wypowiedziami jemu współczesnych.
Jeśli mowa o biografiach „kanonicznych”, koniecznie należy wspomnieć o trzytomowym „Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego” Wacława Jędrzejewicza, który w swoim dziele opisał bardzo detalicznie nieomal każdy dzień życia Piłsudskiego.
Postać kontrowersyjna, ale bardzo interesująca
Taki obraz wyłania się z ostatniej grupy książek traktujących o Marszałku. Bohdan Urbanikowski w tomie: „Józef Piłsudski. Marzyciel i strateg” mieści się raczej po „hagiograficznej” stronie wspominanej wyżej osi. Urbanikowski próbuje rozprawiać się z mitologizowaniem postaci Marszałka, maluje dosyć obiektywny obraz Drugiej Rzeczypospolitej, stara się umieszczać bohatera książki w historycznym i obyczajowym kontekście, które opisuje lekkim piórem; pierwszą część książki poświęconą głównie Piłsudskiemu tytułuje nawet: „Korekta mitów”. Jednak najbardziej kontrowersyjny czas, kiedy po zamachu w maju 1926 Komendant, wziął „pod rozkazy” całą Polskę wprowadzając de facto dyktaturę, Urbanikowski traktuje z lekko wstydliwą pobieżnością.
„Piłsudski. Portret przewrotny” to z kolei tom autorstwa Macieja Gablankowskiego. Tak, jak dobry malarz potrafi stworzyć portret, w którym znajdziemy najważniejsze cechy portretowanego, nie gubiąc przy tym własnego malarskiego stylu, tak Maciej Gablankowski portretuje Marszałka. Pisze uczciwie, książka ta nie jest z pewnością laurką wystawianą Piłsudskiemu. Autor nie owija w bawełnę, odsłania mroczne fakty z życia Komendanta, pokazuje, jak bezpardonowo potrafił rozprawiać się z przeciwnikami. Z drugiej strony wyglądający ze stron „Portretu przewrotnego” bohater czasami budzi wręcz współczucie, a kiedy indziej podziw, przede wszystkim swoją determinacją w dążeniu do celu. W tej książce wydaje się najbardziej ludzkim, miotanym emocjami (także pogardą dla rodaków!), ze wszystkich biografii, w jakich został przedstawiony.
Michał Wójcik w „Terroryście” przeprowadza nawet „wywiad” z Marszałkiem, wykonując gigantyczną researcherską pracę i analizując wszystkie znane publicznie wypowiedzi swojego „rozmówcy”. Odpowiedziami na pytania Wójcika są autentyczne cytaty z Piłsudskiego. Trzeba przyznać, że nawet wtedy, kiedy Komendant odpowiada nie wprost, nie czyta się tego jakoś inaczej, niż odpowiedzi współczesnych polityków, którym dziennikarskie pytania często zdarza się przecież po prostu ignorować.
Biografii Piłsudskiego powstało bardzo wiele, książek, które w różny sposób ukazują poszczególne wątki z jego życia jeszcze więcej. Autorzy i czytelnicy miotają się od odsądzania go od czci i wiary po niemal bałwochwalczy zachwyt. Jednego można być pewnym – jest dla biografów w dalszym ciągu postacią zagadkową i chyba nigdy nie będzie można pozwolić sobie na stuprocentowo jednoznaczną ocenę jego życia.