Pedagog

Psychosomatyka- kiedy umysł wykorzystuje ciało do powiedzenia czegoś ważnego.

Psychosomatyka- kiedy umysł wykorzystuje ciało do powiedzenia czegoś ważnego.

Napisane przez: Lidia Chmielewska ()
Liczba odpowiedzi: 0

Psychosomatyka – kiedy umysł wykorzystuje ciało do powiedzenia czegoś ważnego

Wzajemne przenikanie się symptomów somatycznych z dolegliwościami sfery psychicznej powoduje, że niejednokrotnie do lekarzy różnych specjalności trafia pacjent, który prezentuje jako dominujące objawy somatyczne, posiadające w swoim obrazie klinicznym wieloaspektowe podłoże. Dolegliwości somatyczne mogą być jedną z form „wyrażania” nieprawidłowości dotyczących sfery psychicznej, a zaburzeniom psychicznym mogą towarzyszyć objawy somatyczne. Z drugiej strony przewlekła choroba somatyczna może też prowadzić do zaburzeń sfery psychicznej lub występować równolegle z nimi.

Psychosomatyka jest dziedziną wiedzy, umiejscowioną na pograniczu nauk psychologicznych oraz medycznych, przez co w swoim postępowaniu rozpatruje zależności, jakie zachodzą między właściwościami psychicznymi a stanem somatycznym człowieka, szczególnie w sytuacji choroby. Termin psychosomatyka nie jest określeniem w pełni precyzyjnym i stosowanym w literaturze w różnych kontekstach i znaczeniach. Pierwotnie dotyczył grupy chorób, w których stan fizyczny pacjenta jest bardziej związany z czynnikami psychicznymi niż tylko przez obciążający psychikę fakt bycia chorym. Zaliczano do nich choroby psychosomatyczne, w których patogenezie udział emocji, osobowości i stresu są oczywiste, a czasami dominujące w obrazie choroby (Adsett, 2006; Borys, 2006). 

WSPÓŁCZESNE PODEJŚCIE DO PSYCHOSOMATYKI

Podejście psychosomatyczne współcześnie zakłada konieczność zintegrowanego ujmowania w badaniach i praktyce medycznej chorób z uwzględnieniem ich biopsychospołecznych ram (Jakubowska-Winecka, Włodarczyk, 2007). W każdej chorobie somatycznej możemy bowiem doszukać się elementu psychologicznego, tak jak w chorobie psychicznej nierzadko zdarzają się liczne symptomy fizyczne. W literaturze dotyczącej tego zagadnienia znaleźć można liczne definicje i kryteria rozpoznania jednostek chorobowych opisywanych jako psychosomatyczne (Orzechowska, Gałecki, 2014; Tudorowska, 2016). Ponadto autorzy często zamiennie używają terminów: zaburzenie i choroba psychosomatyczna. Część koncepcji wskazuje przy tym, że zjawisk psychosomatycznych nie można ograniczać wyłącznie do chorób. Według koncepcji psychoanalitycznych w przebiegu objawów psychosomatycznych ciało staje się „zabawką umysłu”, a spektrum objawów ograniczone jest jedynie przez wiedzę i wyobraźnię pacjenta. Zgodnie z tą koncepcją uczucia nigdy nie są wyłącznie psychiczne lub wyłącznie fizyczne (McDougal, 2014).
Lipowski w latach 80. (1986) zauważył, że współczesne rozumienie psychosomatyki powinno uwzględniać przede wszystkim:

  • ścisłą współpracę psychologii z naukami medycznymi,
  • odejście od etiologicznego ujmowania chorób, zwrócenie uwagi na relację,
  • zmianę w sposobie postrzegania pacjenta, który nie jest już tylko prostym układem przyczynowo-skutkowym i biernym obiektem leczenia, 
  • indywidualne i subiektywne doznania pacjenta chorującego, jego sytuację psychospołeczną,
  • jedność psychofizyczną: objawy nigdy nie są wyłącznie psychiczne ani wyłącznie somatyczne,
  • określone zmienne psychologiczne (procesy emocjonalne, cechy osobowości, stres itd.), które mogą poprzedzać i modyfikować przebieg schorzenia organicznego,
  • czynniki psychospołeczne, które w konstelacji z czynnikami biologicznymi odgrywają znaczącą rolę w powstawaniu i rozwoju wszystkich chorób somatycznych,
  • dwustronną relację: wpływ czynników psychicznych na funkcje somatyczne (zależności psychosomatyczne) w odróżnieniu od zależności somatopsychicznej (wpływ stanów somatycznych na procesy psychiczne).

Obecnie psychosomatykę uznaje się za integralną część medycyny, chociaż przez wiele lat pojęcie to było definiowane w różnorodny sposób i narosło wokół niego wiele nieporozumień. Coraz silniej zaznacza się jej rozumienie jako konieczność uwzględniania współdziałania czynników psychicznych i somatycznych w zaburzeniach, zmianach organicznych oraz funkcjonalnych poszczególnych narządów. Współcześnie w związku ze znacznym rozwojem wiedzy i możliwości badawczych nauk medycznych poszerzyła się wiedza o mechanizmach pośredniczących pomiędzy czynnikami psychospołecznymi a powstaniem i rozwojem choroby somatycznej. Stało się to możliwe dzięki ścisłej współpracy psychologii klinicznej z naukami medycznymi. Wynikiem tej współpracy było wyodrębnienie się znaczących dziedzin, w tym m.in.: psychiatrii konsultacyjnej, psychoneuroimmunologii, psychoneuroendokrynologii, neuropsychologii, psychodermatologii oraz psychoonkologii.

TERMINY POWIĄZANE Z PSYCHOSOMATYKĄ

Z psychosomatyką wiąże się długa historia dociekań naukowych i klinicznych, których efektem było zdefiniowanie wielu pokrewnych terminów. Oto wybrane z nich. 

  • Medycyna psychosomatyczna, której geneza sięga koncepcji psychoanalitycznych, wyodrębniła się z potrzeby wyróżnienia psychiatrycznych i psychologicznych aspektów opieki medycznej. To całościowy system opieki nad pacjentem, który bierze pod uwagę rolę czynników psychicznych, społecznych oraz biologicznych, wpływających zarówno na podatność danej osoby na zachorowanie, jak i na rozwój oraz przebieg choroby. Medycyna psychosomatyczna od zawsze podkreśla wzajemną interakcję między czynnikami psychicznymi a dolegliwościami somatycznymi, zajmując się również określeniem kierunku tej zależności (Tudorowska, 2016). 
  • Somatyzacja jest procesem doświadczania i przeżywania obciążenia lub cierpienia psychicznego poprzez dolegliwości somatyczne, które mogą być interpretowane jako objawy poważnej choroby somatycznej. Zjawisko to stanowi pewne kontinuum: od zjawisk czysto psychicznych, po choroby somatyczne oraz pod względem możliwości wglądu pacjentów we własne procesy psychiczne, od refleksyjnego przyglądania się doświadczanym objawom, po urojenia hipochondryczne (Małyszczak, 2015).

KONTEKST WYKORZYSTANIA POJĘCIA PSYCHOSOMATYKA

Dodatkowo pojęcia psychosomatyka używa się w różnych kontekstach. Po pierwsze, stosowane jest przy opisie psychogenezy zaburzeń somatycznych tylko wydzielonej grupy chorób. Po drugie, wykorzystywane jest przy wyjaśnianiu relacji umysłu i ciała przez odróżnienie zależności psychosomatycznej (wpływ czynników psychicznych na objawy cielesne) od zależności somatopsychicznej (wpływ stanów somatycznych na procesy psychiczne). Po trzecie, termin psychosomatyka służy do opisu określonego podejścia do pacjenta, wskazującego na konieczność uwzględnienia jego problemów psychospołecznych.

ZABURZENIA I CHOROBY PSYCHOSOMATYCZNE

Choroba somatyczna i psychiczna są procesami ogólnoustrojowymi – choruje człowiek, a nie narząd. Pacjent nie tylko „odczuwa” dolegliwości somatyczne, lecz również je „przeżywa”. Schorzenia psychosomatyczne uważa się za dolegliwości cielesne, częściowo lub całkowicie wywołane przez czynniki emocjonalne, chociaż same zaburzenia rozwoju emocjonalnego nie są jedynym warunkiem ich powstania. Zaburzenia psychosomatyczne mogą dotyczyć ogromnej liczby narządów i układów: sercowo-naczyniowego, oddechowego, moczowo-płciowego, narządu ruchu, skóry lub przewodu pokarmowego, a mogą występować też jako wtórne reakcje somatyczne w następstwie zaburzeń nerwicowych. Rozważanie psychicznego podłoża chorób somatycznych stało się współcześnie nawykiem w codziennej praktyce każdego lekarza. Najczęściej opisywany proces psychosomatyczny polega na uzewnętrznianiu przeżyć psychicznych w postaci symptomów i dolegliwości somatycznych. Można go sprowadzić, po pierwsze, do przeżywania stanów emocjonalnych pod postacią objawów somatycznych, bez choroby przebiegającej z uszkodzeniem tkanek i narządów czy ich znaczącej dysfunkcji (fizykalne objawy nerwicowe, np. zaburzenie lękowe uogólnione, lęk napadowy). 
Po drugie, przekształcenie stanów emocjonalnych przekłada się na dysfunkcje fizyczne, bez ich uszkodzenia, w których dochodzi do zaburzeń czynnościowych lub dysregulacji procesu fizjologicznego (np. zespół jelita nadwrażliwego, nieorganiczne dysfunkcje seksualne, nieorganiczne zaburzenia snu, bóle psychogenne, omdlenia, trudności w przełykaniu). Po trzecie, dotyczy chorób somatycznych, w których powstawaniu czynniki psychiczne odgrywają niekwestionowaną rolę. Należą do nich: atopowe zapalenie skóry, astma oskrzelowa, choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, łysienie plackowate, samoistne nadciśnienie tętnicze, cukrzyca typu 2.
Ponadto kontekst psychosomatyczny dotyczy również pacjentów, którzy mają stwierdzoną chorobę psychiczną i towarzyszą jej objawy somatyczne (bóle głowy, bóle mięśni, uczucie zmęczenia w depresji), wpisujące się w obraz diagnozy psychiatrycznej lub będące jej maską. Współistnienie zaburzeń psychicznych z objawami somatycznymi komplikuje proces terapeutyczny, ponieważ pacjent jest narażony na wyższe ryzyko nawrotów, większe nasilenie objawów, wydłużenie leczenia oraz obniżenie efektywności terapii (Piotrowski, 2015). 

RELACJA SOMATOPSYCHICZNA

Szerszy zakres medycyny psychosomatycznej, o czym wspomniano wcześniej, to nie tylko problem diagnostyki różnicowej objawów somatycznych, które mają podłoże psychiczne, ale również relacji somato­psychicznej. W tym przypadku rozważa się zaburzenia psychiczne będące konsekwencją stanu ogólnomedycznego, czyli zaburzenia psychiczne wywołane bezpośrednim wpływem fizjopatologicznym, w tym głównie uszkodzenia OUN, choroby somatycznej, zaburzeń hormonalnych czy wywołane substancjami psychoaktywnymi (np. organiczne zaburzenia osobowości lub nastroju). 
Dodatkowo u pacjentów leczących się z powodu przewlekłej choroby somatycznej mogą się ujawniać nieprawidłowości stanu psychicznego, które nie zawsze mają bezpośredni związek z czynnikami fizjologicznymi. Ich obecność wyzwalana jest przez samą sytuację związaną z chorobą somatyczną i konsekwencje dotyczące procesu leczenia. Przykładem takich zaburzeń są: depresja u pacjenta po zawale mięśnia sercowego lub diagnozie choroby nowotworowej. Jest to problem szczególnie trudny, ponieważ niejednokrotnie lekarze różnych specjalności mają trudności w uchwyceniu związku przyczynowo-skutkowego, a sam pacjent nie potrafi zdefiniować relacji czasowej symptomów somatycznych z problemami psychicznymi. Poza tym zaburzenia psychiczne będące konsekwencją choroby fizykalnej zwrotnie nasilają dolegliwości fizyczne, pogarszając i komplikując przebieg choroby i leczenia (Rymaszewska, 2009).

PSYCHOSOMATYKA W KLASYFIKACJACH CHORÓB 

Światowa Organizacja Zdrowia w 1964 roku choroby psychosomatyczne określiła następująco: „(...) są to choroby przebiegające albo pod postacią zaburzeń funkcji, albo zmian organicznych, dotyczących poszczególnych narządów czy układów, w których przebiegu czynniki psychiczne odgrywają istotną rolę w występowaniu objawów chorobowych, ich zaostrzeniu i zejściu choroby”.
Choroby psychosomatyczne, według Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób w latach 60. XX w. zaliczono do psychonerwic i umieszczono w jednym dziale z psychozami, nieprawidłowościami charakteru, postępowania i inteligencji.
W aktualnej Międzynarodowej Klasyfikacji ICD-10 nie występuje odrębny rozdział poświęcony zaburzeniom i chorobom psychosomatycznym. Związek czynników psychologicznych z niektórymi objawami i chorobami somatycznymi można odnaleźć w dwóch rozdziałach: „Zaburzenia nerwicowe, związane ze stresem i pod postacią somatyczną” (F40–F48) oraz „Zespoły behawioralne związane z zaburzeniami fizjologicznymi i czynnikami fizycznymi” (F50–F58), a pr...